Haris El-Muhasibi

Adım Adım Ölümden Sonrası

Allaha Dönüş Haris el Muhasibi

Büyük ruhaniyetli âlim Hâris el-Muhâsibî, Hasan-ı Basrî hazretlerinin talebesi Cüneyd-i Bağdadî başta olmak üzere birçok ünlü sûfînin hocasıdır. Abdülkâdir Geylânî ve İmam Gazzâlî gibi maneviyat üstadlarının da ilham aldıkları seçkin bir mutasavvıftır. Bütün İslâmî ilimlerde zamanının en bilgili kişisi olarak kabul edilmiş, ayrıca kendisi ilim çevrelerince de âlimlerin ve sûfîlerin kutbu olarak görülmüştür. İnsan psikolojisini en iyi bilen, nefsin aldatmacalarını ve ruhun hastalıklarını çok iyi teşhis eden ve nasıl tedavi edileceği konusunda son derece yetkin olan Muhâsibî, bu eserinde insanın Allah ile bağını tekrar nasıl kurabileceğinin ve insanın nasıl kendisiyle barışık hâle gelip ruh huzuruna erebileceğinin yolunu gösteriyor.

Tevbenin İlk Adımı

Elinizdeki eser, Tabiin devrinin büyük ilmî ve manevî şahsiyeti Hasan-ı Basrî tarafından ortaya konulan zühd geleneğinin devamı mahiyetindeki tasavvufî akımlardan birine mensup olan, bununla beraber Ebu Süleyman ed-Dârânî, Şakîk Belhî, Bişru’l-Hâfî, Zünnûn-ı Mısrî, Ahmed b. Asım Antâkî gibi sûfilerin görüşlerinden de etkilenerek tasavvufî düşüncenin teşekkülünde önemli bir şahsiyet haline gelmiş olan Haris b. Esed el-Muhâsibî’nin içerik itibariyle benzerlik arz eden üç ayrı risalesinden müteşekkildir. Bu kitapta yer alış sırasına göre; “Bed-ü Men Enâbe İlallaâh/Tevbenin İlk Adımı”, “el-Kasdu ve’r-Rucû’u İlallâh/Tevbe ve Allah’a Yöneliş” ve “Şerhu’l-Ma’rife ve Bezlu’n-Nasîha/Marifet ve Nasihat” isimlerini taşıyan bu eserler, ağırlıklı olarak tevbe, Allah’a yönelme, Zühd, Vera’, Murakabe, Hidayet, Marifet, nefsin kötülüklerini tanıma ve onu hesaba çekme gibi konuları ele almaktadır. Bu yönüyle bu üç eser, Muhâsibî kütüphanesinin bir küçük özeti olarak görülebilir.

Hakkı Arayanlara Nasihatler

İslâmî ilimlerin tekvin ve tedvin dönemlerinde yetişen Muhasibî’nin iki yüze yakın eser verdiği söylense de bunlardan günümüze ulaşanların sayısı ne yazık ki sadece yirmi sekiz kadardır. Hayatı hakkında sınırlı bilgiye sahip olduğumuz müellifin elinizdeki eseri birçok kimse tarafından bir tür otobiyografi olarak değerlendirilmiş, hatta İmam Gazalî’nin el-Münkız isimli otobiyografik eserine, Muhâsibî'nin bu eserinin numune teşkil ettiği söylenmiştir. Ancak eserin tam olarak bu çerçevede değerlendirilmesi abartılı gibi görünmektedir. Zira müellif bu eserinde, otobiyografi niteliğinde değerlendirilebilecek çok kısa ve çok müphem birkaç ifade kullanmış, eserin geri kalan büyük kısmını ahlakî öğütler vermeye ayırmıştır. Çok yönlü ilmî ve irfanî kişiliği ile çağını aşmış büyük âlimlerden olan müellif, bu eserinde özellikle dünyaya fazlaca meyledip ahireti ve dini ihmal etme durumunu çeşitli veçheleri ile ele almakta, tasavvufa özgü lirik bir üslupla, oldukça etkileyici öğütler vermektedir.

Helal Rızık ve Namazın Anlaşılması

Elinizdeki eser Muhasibî’nin el-Mekâsib (Helal Rızık) ve Fehmu’s-Salât (Namazın Anlaşılması) adlı iki risâlesini içermektedir. İkinci risâle ilk etapta konu itibariyle birincisinden farklı görünmekle beraber, aslında iki risâle arasında önemli ortak noktalar bulunmaktadır. Birinci risâlede tasavvuf ıstılahâtında verâ olarak bilinen, helal-haram konusundaki titizlik üzerinde genişçe durulmakta, rızkın temiz ve helal yollardan kazanılması hususunda oldukça önemli bilgiler ve etkili nasihatler verilmektedir. İkinci risâlede ise insanın zühd, verâ’, takvâ gibi erdemlere ulaşmasını temin edecek en önemli ibadetlerden olan “namaz”ın hakikî olarak anlaşılması, bu ibadet esnasında yerine getirilen her bir rüknün anlamının ve hikmetlerinin idrak edilmesi üzerinde durulmaktadır. Doğrusu insan Muhasibî’nin bu eserini okuduktan sonra, Hz. Peygamber(sav)’in “namaz, mü’minin miracıdır” şeklindeki ifadesini daha iyi anlamaktadır. Neticede bu iki risâle, İslam’ın gerek itikat gerek ibadet gerekse muamelat alanında giderek unutulmaya yüz tutan ve ihmal edilmeye başlanmış olan manevî yönünü güçlü bir şekilde vurgulamak gibi çok temel bir noktada birleşmektedirler.

Ahlak ve Arınma

Ahlak ve Arınma adıyla Türkçe'ye tercüme edilen Risaletü'Müsterşidin eserinin müellifi Haris b.Esed'dir (781-857). Nefis muhasebesi hususundaki titizliği, tasavvuf yolunda nefis muhasebesini esas aldığı için "Muhasibi" lakabıyla tanınmıştır. Tabakat kitaplarında Muhasibi, "O derin bir okyanustur. Faydalanmak isteyenler kitaplarına başvurmalıdırlar" sözleriyle ifade edilir. Risaletü'l-Müsterşidin, irşad edilmek isteyenlerin risalesidir. Risalede, Kitap ve Sünnet'e uymanın gerekliliği, niyet, takva, nefis muhasebesi, uzuvların kontrol altına alınması, kötü zan, haset, kibir, her ususta Allah'tan yardım istemek, kalbi bozan şeylerden korumak, sıdk, üns, rıza, yakin, havf, muhabbet gibi tasavvufun temel konuları incelenmiştir. Bu yönüyle risale, muhtasar "tasavvufa giriş kitabı" olarak da değerlendirilebilir.