Dört Kapı Kırk Eşik İslam Toplumlarında Sufi Gelenekler ve Derviş Tipleri

Ta­sav­vuf İs­lâm ta­ri­hi­nin bü­tün dö­nem­le­rin­de müs­lü­man top­lum­la­rın en yay­gın ve et­kin te­ma­yül­le­rin­den, an­la­ma ve ya­şa­ma bi­çim­le­rin­den bi­ri­dir. As­lın­da her di­nin hat­ta her ide­olo­ji­nin bir mis­tik ta­ra­fı ve bu­na gö­re şe­kil­le­nip ge­liş­miş mis­tik tip­le­ri var­dır. Züht, ta­sav­vuf ve ta­ri­kat dö­nem­le­rin­den ge­çe­rek ge­li­şen ve ken­di­ne mah­sus bir kav­ram­lar dün­ya­sı, bir na­za­ri­yat in­şa eden, pe­şi­sı­ra ku­rum­la­şan İs­lâm mis­ti­siz­mi ta­sav­vuf, ir­fan ve iş­ra­kî­lik ad­la­rı al­tın­da İs­lâm dü­şün­ce­si­nin ana da­mar­la­rın­dan bi­ri ol­muş­tur. Za­hit, mu­ta­sav­vıf, mü­rit, der­viş, sû­fi, ab­dal, şeyh, mür­şit, ku­tup, me­lâ­mi, eh­li ta­ri­kat, sul­tan, çe­le­bi, de­de, pîr, ba­ba, hu­ru­fî, ve­li, bek­ta­şî, ahi, rind, ka­len­der, ev­li­ya, ârif, mec­zup, âşık, mec­nu­n... gi­bi hem ta­sav­vuf ki­tap­la­rın­da hem de ede­bi­yat baş­ta ol­mak üze­re İs­lâm kül­tür alan­la­rı­nın he­men hep­sin­de rast­la­dı­ğı­mız tip­ler İs­lâm ta­sav­vu­fu ve ta­ri­kat kül­tü­rü­nün or­ta­ya çı­kar­dı­ğı bü­yük bir zen­gin­li­ğin ve de­rin­li­ğin işa­ret­le­ri­dir. Sü­ley­man Ulu­dağ’ın eli­niz­de­ki ese­ri, han­gi ad al­tın­da or­ta­ya çık­mış olur­sa ol­sun ve han­gi ni­te­lik­te bu­lu­nur­sa bu­lun­sun; uzun ta­rihi bo­yun­ca müs­lü­man top­lum­lar­da or­ta­ya çı­kan baş­lı­ca ta­sav­vu­fî ha­re­ket­le­ri ve bun­la­rın tip­le­ri­ni tas­vir et­mek, de­ğer­len­dir­mek mak­sa­dıy­la ka­le­me alın­mış­tır. Bu yö­nüy­le ta­sav­vuf ve ede­bi­yat baş­ta ol­mak üze­re İs­lâm ilim­le­ri, kül­tü­rü ve sa­nat­la­rıy­la il­gi­le­ne­cek her­ke­sin müs­tağ­ni ka­la­ma­ya­ca­ğı özel­lik­le­re sa­hip­tir.